Dział Rękopisów i Rzadkich Ksiąg w Bibliotece Rosyjskiej Akademii Nauk
(OR i RK BAN)
199034, Sankt Petersburg Birżewaja linija, 1
tel.: (812) 218 35 92, 218 73 98 fax: (812) 218 74 36
Email vz @ Las. spb. su
Charakterystyka dokumentów:
80 zespołów arch., ok. 20 920 jed. arch. (V-XX w.)
greckie rękopisy – 287 jed. arch. (X-XX w.)
łacińskie rękopisy – оk.1 500 jed. arch. (X-XX w.)
Historia:
Biblioteka i Kunstkamera (1714-1725)
Biblioteka Imperatorskiej Akademii Nauk (1725-1917)
Biblioteka Rosyjskiej Akademii Nauk (1917-1925)
Biblioteka Akademii Nauk ZSSR (1925-1992)
Rękopisy i rzadkie wydania drukowane stanowiły do XX w. jeden ogólny zespół książkowy BAN, a później, po przekształceniu się fondu rękopisów i białych kruków w samodzielny dział – Dział Rękopisów i Białych Kruków.
Obecnie uniwersalny fond – dział starych ksiąg liczy około 250 tys jednostek wydawniczych we wszystkich językach, wliczając w to języki słowiańskie (w tym również polski) i nadwołżańskie. Fond obcy – to ponad 90 tys. jednostek wydawniczych. Ramki chronologiczne: XV-XX w. Książki w języku polskim i wydania polsko-litewskie znajdują się w dwóch fondach.
Jeden z nich – to fond obcy, a drugi – to fond wydań opublikowanych w językach obcych w Rosji XVIII-XIX w. Do pierwszego fondu weszły wszystkie wydania polskie, poczynając od wieku XVI i kończąc XVIII, drukowane zarówno po polsku, po łacińsku jak i w innych językach. W zbiorze inkunabułów znajduje się jedno pełne wydanie Szwajpolta Teola „Triod Postna” (Kraków 1491).
Poszukiwań mających na celu odnalezienie materiałów dotyczących zarówno Duchownej Akademii, jak i Kościoła rzymskokatolickiego w fondach Działu Rzadkich Ksiąg nie przeprowadzano.
Skarbnicą kultury rosyjskiej i kultury światowej jest zbiór rękopisów BAN, zawierający zabytki piśmiennictwa słowiańskiego i staroruskiego, poczynając od XI w. Szczególną wartość posiadają: kronika Radziwiłłów, Ipatjewskaja letopis, Licewoj Letopisnyj Swod XVI w. Troskliwie przechowywane są rękopisy zachodnioeuropejskie V-XX w. i sporządzone ręcznie mapy XVII-XX w.
W fondzie Działu Rękopisów przechowywanych jest ok. 18 tys. rękopisów w języku staroruskim i w językach obcych. Wśród nich należy wyróżnić Psałterze (włoskie XI-XII w., francuskie XIII w., szwajcarskie XIII w., włoskie XIV w., niderlandzkie XV-XVI w.) i czasosłowy, w skład których wchodzą: kalendarz służby Maryi Dziewicy, psalmy pokutne, litanie, modlitwy do świętych i za zmarłych.
W zbiorach przechowywane są rękopisy Akademii Duchownej w Sankt Petersburgu
„Białe kruki” poświęcone Kościołowi rzymskokatolickiemu
W Dziale Rękopisów i Rzadkich Ksiąg BAN znajduje się ogromna ilość różnorodnych wydań dotyczących tego przedmiotu bezpośrednio. Są to, po pierwsze, materiały zarówno rękopiśmienne, jak i drukowane, bezpośrednio dotyczące mohylewskiej metropolii w Rosji i jej pierwszego metropolity – Stanisława Siestrzencewicza, autora szeregu dokumentów kościelnych i dzieł historycznych o Rosji. Po drugie – to historia Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej w Wilnie (1833-1842) i w Petersburgu (1842-1927) i jej biblioteki, liczącej ponad 45 tys. tomów. Po trzecie – to polski i czeski sektor Działu Słowiańskiego BAN, posiadające duży zbiór książek teologicznych.
Historii Kościoła rzymskokatolickiego w Rosji i jego pierwszemu metropolicie poświęcone są liczne dzieła autorów XIX w. i dlatego też w dziale rzadkich książek przechowywane są liczne prace poświęcone temu metropolicie:
Gienius Paweł. Wiadomości do dziejów kościoła i religii katolickiej w krajach panowaniu rosyjskiemu podległych. T.1. Posnan, 1843;
Stachowski. Rys życia i prac naukowych Stan. Siestrzencewicza. Kraków, 1839;
Шерпинский. Краткое начертание деятельной и трудолюбивой жизни митрополита Римских церквей в России Станислава С-.Богуша.2. изд. СПб., 1827.
Ивановский А. Станислав С.-Богуш., первый римско-католический митрополит в России. Русский Мир, 1872, № 234-235;
Воспоминание о митрополитах римско-католических церквей в России: Станислав С. – Богуше и Гаспаре Колюмне Цепишовском. Журнал Министерства Внутренних Дел. Часть ХV. 1835. № 1-2;
О покойном митрополите римско-католических церквей Станиславе С. Богуше. Журн. Имп. Человекол. Общ. 1826. № 11;
Мурзакевич Н. Архиепископ католический Станислав С. –Богуш. Записки Имп. Одесск. Общ. Ист. И Древн. 1875. Т. 1Х;
Изображение происшествий в духовенстве западного последования в России пребывающем от того времени, как поручено оное епископу, ныне митрополиту С. Богушу. Рус. Архив. 1870. Х;
Journal et copies de la correspondance de l’a №ee 1797 de Siestrencevitsch;
Толстой Д., гр. Римский католицизм в России. СПб., 1877. Т.2;
Морошкин М.Я., свящ. Иезуиты в России с царствования Екатерины II и до нашего времени. Т. 1-2. СПб., 1867-1870;
Некрологи : в Моск. Вед. 1826. № 99 и №100; Сев. Пчела. 1826. № 145, №150 и др.
Kontaktom Kurii Rzymskiej z Rosją poświęcone są także niektóre oryginalne wydania drugiej połowy XVIII w., których autorami są legaci papiescy G. Archetti i L. Litta. Były również opublikowane dwa przemówienia napisane przez protonotariusza papieskiego Filipa Bodosse z powodu śmierci papieża Piusa VI, wydane w Petersburgu w Drukarni Imperatorskiej w dwóch językach (włoskim i łacińskim), a także w tłumaczeniu na francuski.
Аркетти Д.А. 1) Слово, говоренное в Санкт-Петербурге католической церкви папским послом при императорском российском дворе Халкидонским архиепископом Аркетти 18 января 1784 года. СПб, тип. Морск. кад. Корпуса, 1784;
2) Слово о тайнообразии римско-католического омофора, возлагаемаго папою на римских священно-начальников и о важности пастыре-начальническаго их сана. Говоренное в новой Римско-кафолической церкве в Санкт Петербурге, по случаю присланнаго от папы римскаго, сего священнаго украшения Могилевскому римско-кафолическому архиепископу и польских орденов кавалеру Сестренцевичу-Богушу, которое и возложено на него в вышеобъявленной церкве, находящимся при здешнем Императорском дворе послом папы римскаго, архиепископом Халкидонским, (что ныне кардинал) г. Аркетти, с ревностным напоминанием сподобившемуся сего важного сана, о его главном звании и неусыпном бдении, по его пастыреначальству. Перевёл Лука Сичкарев. СПб., печатано у Шнора, 1784. 12с. 40;
Litta L. Actus ad ecclesiam metropolitanam Mohilevensem aliasque catholicas cathedrales ecclesias latini ritus in Imperio Rossaco spectantes ad illeustrissi]mo … deomi]no Laurentio Litta …legato apostolico… ad Paulum I, imperatorem …Polock], tipis privil…Typogr. Coll. Poloc. Soc. Jesu impressi a№o eodem, e 1798]. 99c. 4o;
Badosse F. 1) Eliogi funebre reso all’immortale memoria del pontefice Papa Pio VI. In occasione dei dilui funerali… San Pietroburgo, nella stamperia Imperiale, 1799. 26 c. 4o;
2) Memoriae Pii VI. P. O. M. laudatio funebris… die e19] Novembris 1799. St. Petropoli, ex Typographia Imperialie, e1799]. 4o c. 4o.
3) Oraison funebre du Pape Pie VI. Prononcee dans l’eglise catholique de St. Petersbourg, le 19 Novembre 1799. Par Philippe Badosse proyonotaire apostolique. Traduit du latin. – St. Petersbourg, de Imprimerie Imperiale, 1800. 52 c. 40.
Oprócz poszczególnych książek poświęconych Kościołowi rzymskokatolickiemu w Rosji i wydanych w XVII-XX w., Biblioteka Akademii Nauk dysponuje jeszcze innymi zbiorami dotyczącymi dziejów Kościoła rzymskokatolickiego. Są to zbiory, które w różnych okresach trafiały do BAN, a które wcześniej należały do różnych instytucjii i szkół Kościoła Katolickiego, np. do Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej i do kolegiów jezuickich.
Biblioteka Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej w Petersburgu stanowi przedmiot szczególnego zainteresowania dla historyków, ponieważ powstała ona na bazie biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego, otwartego w XVI w. przez kolegium jezuitów. Podstawą do utworzenia biblioteki uniwersyteckiej był zbiór książek pierwszego Wileńskiego Kolegium Jezuickiego, założonego w 1570 r. Znajdowały się tu książki króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego – Zygmunta II Augusta (1520-1572), który był na dodatek jednym z organizatorów tego kolegium.
Większą część swego życia król Zygmunt August spędził w Wilnie, i tam pozostała jego biblioteka, składająca się z książek z różnych dziedzin, w tym i teologicznych, co pozwoliło po jego śmierci rozdzielić te książki między różne kolegia jezuickie, w większości na Litwie.
Należą do nich przede wszystkim Kolegium Wileńskie i Kolegium Grodzieńskie. Znakiem rozpoznawczym dla wydań z wymienionych kolegiów jest napis na karcie tytułowej: „Collegii Vilnensis Societatis Jesu” lub „Collegi Grodnensis Asocietatis Jesu”. Ponieważ kolegium jezuickie w Wilnie miało katalog rękopiśmienny, to szereg książek posiada notatkę: „Collegi Vilnensis Societatis Jesu inscriptis catalogo”.
Książki z pierwszego kolegium stały się zalążkiem biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego. świadczy o tym napis na książkach – „Bibliotheca magna”. Z wydań znajdujących się w bibliotece korzystali nie tylko profesorowie, lecz również studenci studiujący na uniwersytecie.
Po zorganizowaniu w Wilnie w 1833 r. Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej na bazie wspomnianych wyżej kolegiów jezuickich (póżniej doszło Kolegium Słuckie i Szkłowskie), książki były oddane do biblioteki tej Akademii. O tym, że książki stały się własnością Akademii świadczą pieczęcie na kartach tytułowych: „Biblioth. Academ. Vilnens”.
Później, po przeniesieniu Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej do Petersburga, do stolicy była przewieziony również i jej biblioteka. Właśnie w czterdziestych latach pojawiła się na grzbietach książek naklejka-exlibris po łacinie: „Bibliothecae Romano-catholicae ecclesiasticae Academiae Petropolitanae” z sygnaturą tej biblioteki. Ponieważ rozmieszczenie książek w tej bibliotece było stałe, to w sygnaturze podane były numery szaf, półek i samych książek.
Po 1927 r. istnienie Biblioteki Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej zostało przerwane, a jej książki rozdzielone między największe zbiory bibliotek Leningradu: Państwową Bibliotekę Publiczną, Bibliotekę Akademii Nauk i Bibliotekę Muzeum Historii Religii. Najcenniejsze wydania, w tym należące wcześniej do kolegiów jezuickich, w 1953 r. były przekazane do nowo utworzonego sektoru rzadkich ksiąg Oddziału Rękopisów i Rzadkich Księżek, gdzie znajdują się do tej pory.
Rękopisy BAN
Rękopisy alfabetu łacińskiego
Bibliothecae Romano-catholicae ecclesiasticae Academiae Petropolitanae XI-XV s.
Bible historiale, par Gulard de Moulins. XIV s. France (F. N 149)
Biblia. Starocesky stary zakon. 1485, Bohemia, cesky. (F. N 219). Evangeliarum (?) seu Lectionarium ad usum Ecclesiae cattarensis XI-XII s. Dalmatia (Kotot), lat. (F.N 200).
Formulae missarum et orationum. Post 1423, Germania, deut., lat. (O.N 180).
Graduale. XIV s. Germania, lat. (F.N 205)
Miscellanea patristica (Zbiór utworów ojców kościoła). 1469, Italia (Roma), lat. (F. N 203)
Ritus pro moribundis et moritus (nabożeństwa za konających i za zmarłych) . XIV s. Brabant, lat., moddelnederlands. (O. N 96).
Lectionarium (30 junii- 6 julii). X s., Italia, lat. (Fragment, F. 41). XVI-XVII s.
Długosz Jan. Histiria Poloniae, lib. 1-10. (Codex Slucensis). 20 –te lata XVI w. Polska. Jęz. łaciński. Papier. ( F. N 140).
Acta Rokoszowe. (Akta polskiego rokoszu M. Zebrzydowskiego (1605-1607 r.) XVI w. Polska, jęz. polski. Papier. – 31.3.28.
Repertorium omnium statutorum secundum alphabetum usque ad annum 1500. (od 1507 r) XVI w. (druga połowa) Polska, jęz. łaciński. Papier. Zbiór rękopisów ak. N 25.ó
Miscellanea (Zbiór wykładów). Koniec XVI – początek XVII w. Polska. Jęz. łaciński. Papier. Q. 362.
Pleng Johannes Baptista. Tractatus philosophicus in Aristotrlis Octo Libros phisicorum. 1655. Wien. Język łaciński. Papier. – Zbiór rękopisów. ak. N 101.
Vocabularium.(Słownik terminów filozoficznych i teologicznych). XVII w. (koniec). Łacina. Papier. – Q. N 381.
Register Confraternitatis S. Rosarii conventus Lublinensis Ordinis Praedicatorum. 1616-1689. Lublin. Łacina i jęz. polski. Papier. – F. N 236.
Miscellanea. (Zbiór). 1680-1681 r. Pińsk. Łacina. Papier. – Zbiór rękopisów. ak. N 98.
Pińskie Kolegium Jezuitów (różni właściciele)
Miscellanea. (Zbiór prowincji nadbałtyckich). XVII w. (po 1680 r.) Pall (Estlandia). Jęz. niem. i łacina. Papier. Q. N 29. L. 445-447: Spis posiadłości biskupów prowincji nadbałtyckich w 1555 r.
Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego. 1613. Jęz. polski. Papier. – F. N 342.
Toga Mercurii. (Retoryka). 1700r. Łowicz (Polska). Język łaciński. Papier. – Q. N 220.
Podręcznik dla szkoły jezuickiej w Łowiczu
Miscellanea. (Zbiór utworów polemicznych o charakterze antyprotestanckim). XVII w. ( lata 20-te) Poznań (?). Jęz. łaciński. Papier. – O. N 152.
Meditacye. (Rozmyślania duchowne). 1641. Lwów. Jęz. polski. Papier. – N 218.
Zbiór Radziwiłłów[1]
Orationes Phetorum Societatis Jesu, dictae ab a№o 1669 ad 1672. 1672. Połock (?) Jęz. łaciński. Papier. – F. N 213.
Zoernikau Adam. De processione Spirizus Sancti a solo Ptare. 1683. Baturin. Autograf (?) Jęz. łaciński. Papier. – Q. N 150.
Miscellanea. (Zbiór). 1690. Polska. Jęz. łaciński. Papier. – Zbiór Muzeum Kraju Nadjenisejskiego.
Miscellanea. (Zbiór). 1693-1694. Polska. Jęz. łaciński. Papier.- Q N 291.
Ze zbioru kolegium jezuickiego w Witebsku
Bidszkiewicz Iosephus. Nodus felicitatis … Casimiro Klokocki. XVII w (lata
?0-te). Połock (?). Język łaciński. Papier. – O.
N. 234.
[1] Zbiór Radziwiłłów liczy obecnie 506 pozycji. Zob. Собрание польских старопечатных книг в славянском фонде ВАН. Недвижская ординатская Библиотека Радивилов. Санкт-Петербург 1999.
KrzysztofPozarski.com 